شناخت فرهنگ بومی مشهد، یکی از عوامل مهم ایجاد توسعه و تمدن در این شهر است. مشهد، پایتخت معنوی ایران و قطب گردشگری صنعتی و مذهبی کشور به حساب می‌آید؛ بنابراین توجه به مجموعه اعتقادات، مضامین اجتماعی و فرهنگی، سنت‌ها و آداب و رسوم، سبک زندگی و نحوه معیشت یک شهر و منطقه، برای همه مردم به خصوص گردشگرانی که روزهایی از زندگی خود را در شهر مقدس مشهد سپری می‌کنند لازم و ضروری است. آشنایی با فرهنگ بومی مشهد به شما کمک می‌کند تا با شناخت تفاوت‌ها لذت بیشتری از سفر ببرید و تجربه‌های شیرینی را برای خود رقم بزنید. در این مقاله جذاب از یول بیر همراه ما باشید.
جمعیت مردم مشهد
اگر بخواهیم قومیت‌های مختلف استان خراسان رضوی را بررسی کنیم، می‌توان گفت عرب‌ها در جنوب، اسماعیلیان در حوالی بیرجند و نیشابور، بختیاری‌ها در نوخندان درگز، هزاره‌ها در شمال و شرق، تاجیک‌ها در شرق خراسان و مشهد، حیدری‌ها در تربت حیدریه و سیستانی‌ها در شرق و جنوب خراسان رضوی ساکن هستند. مشهد با بیش از 3 میلیون جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ایران به شمار می‌رود. در سالهای اخیر با افزایش تعداد مهاجران از کشورهایی چون افغانستان و عراق، فرهنگ بومی مشهد دستخوش تغییر شده است.
زبان مردم مشهد
در تعریف فرهنگ بومی مشهد و هر جای دیگری، مجموعه‌ای از اعتقادات، سبک زندگی، نحوه معیشت، آداب و رسوم و سنن ثابت و مشخص را برمی‌شماریم که مهم‌ترین آن‌ها زبان و گویش است. زبان مردم مشهد، فارسی با گویش مشهدی است. این لهجه که خود مشهدی‌ها آن را با نام زق می‌شناسند، سرشار از واژه‌های کهن و اصیل زبان فارسی است و یکی از لهجه‌های مهم و تاثیرگذار محسوب می‌شود. این گویش خاستگاه شاعران نام‌آوری چون حکیم فردوسی، عطار و خیام است. می‌توان لهجه مشهدی را شاخه‌ای از فارسی دری دانست؛ همچنین به دلیل ارتباط نزدیک مشهدی‌ها با سایر اقوام، ردپایی از زبان‌های دیگر مانند ترکی، مغولی، افغانستانی، کردی، عربی، هندی، روسی، انگلیسی و فرانسوی در آن دیده می‌شود. طبق گفته تقی وحیدیان کامیار، استاد دانشگاه فردوسی مشهد، برخلاف تصور عامه که ریشه زبان فارسی را از فارس و شیراز می‌دانند، فارسی دری اصیل از توس قدیم، نیشابور و مشهد کنونی انتشار یافته است.
اعتقادات و دین مردم مشهد
اغلب مردم شهر مشهد، مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. وجود مبارک حرم امام رضا (ع) در این شهر اعتقادات مردم را تشدید کرده و فرهنگ بومی مشهد را تحت تاثیر قرار داده است. با این حال، اقلیت‌های دینی دیگری نیز مانند ارامنه در مشهد ساکن هستند که اغلب آن‌ها در سالهای پس انقلاب اسلامی مهاجرت کرده‌اند.
پوشش و لباس محلی مردم مشهد
شرایط جغرافیایی و تاریخی شهر، فرهنگ بومی مشهد و اعتقادات مردم، نوع و شکل پوشش محلی را تعیین می‌کند. لباس محلی نماد و هویت مردم یک منطقه است. در استان خراسان رضوی به دلیل وجود قومیت‌های مختلف تنوع زیادی در پوشش به چشم می‌خورد. پوشاک اصلی مردم خراسان با افغانستان شباهت‌هایی دارد.
پوشش رایج در چند دهه اخیر به این صورت بود که سادات مسن یا روحانی‌ها از دستار مشکی و بدون دنباله، نیمه‌مسن‌ها از دستار مشکی دنباله‌دار، افراد حج رفته از دستار زردرنگ، کسانی که کربلا رفته بودند از دستار شیری یا قهوه‌ای و بقیه مردم هم دستار سپید و کرکی به سر می‌بستند. امروزه نوع پوشش و حجاب مردم مشهد، نسبت به شهرهای دیگر ایران، حالت و فرم مذهبی و اسلامی بیشتری دارد. پوشیدن چادر و رعایت حجاب کامل اسلامی برای زنان و پوشش مناسب برای مردان در حرم امام رضا و سایر مکان‌های مذهبی واجب و ضروری است.
پوشش کردهای ساکن خراسان
بر روی لباس‌های زنان کرد شمال خراسان رضوی تزئینات زیادی به کار می‌رود. در این لباس‌ها از خرمهره‌ها برای تزیین سربندها، آویزهای طلا و نقره در بناگوش، پیشانی‌بندهای متفاوت و دستبندهای عقیق و کهربا و نقره و قاب‌های دعا و سکه‌های فراوان بر روی جلیقه‌های رنگارنگ استفاده می‌کنند. کومخ (نوعی کفش)، جوراب پشمی، شلیته، پیراهن، جلیقه، روسری، چادر و سربند قسمت‌های مختلف این لباس دلربا را تشکیل می‌دهند.
پوشش نواحی مرزی مثل تربت جام، تایباد، باخرز و خواف
در این پوشش، پیراهن و شلوار سفید و جلیقه مشکی روی آن نشان‌دهنده تاریکی در برابر روشنی و نور است. پی‌تابه یا پاتابه از جنس پشم، کلاه با الیاف سیمی مرغوب و آستری مخملی و مندیل از جنس کرباس که بر سر بسته می‌شود از اجزای دیگر این لباس است. به علاوه چارق یا چقه، پاافزاری چرمی که دارای دو نوع رُوّی (برای پیاده‌روی) و اُوّی (برای آبیاری کشت) استفاده می‌شود.
پوشش مهاجرین
مهاجران بلوچ از پارچه‌های گلدار سوزن‌دوزی شده در لباس محلی خود استفاده می‌کنند. گلدوزی ساده دور یقه، آستین و جلیقه زنان و قیطان‌دوزی لباس در میان عشایر و روستاییان تمام نقاط خراسان رضوی رایج است. مردان عرب ساکن خراسان از لباس عربی متفاوتی استفاده می‌کنند. ساده‌ترین لباس عربی دشداشه است. روحانیون و شیوخ قبیله نیز از عبا استفاده می‌کنند. چادر عربی یا عبای معملی، پوشش زنان عرب خراسان را تشکیل می‌دهد و جزو فرهنگ بومی مشهد در این منطقه است.
موسیقی و رقص خراسانی
موسیقی خراسانی، از قدیمی‌ترین اشکال موسیقی ایرانی، به صورت آهنگ‌های مختلف در میان مردم خراسان نواخته می‌شود. ویژگی موسیقی محلی این منطقه در حرکات ریتمیک و نمایشی است که همراه آن به اجرا در‌می‌آید. چوب بازی رقصی پیچیده و نماد فرهنگ بومی مشهد است که به مهارت، انعطاف و قدرت بدنی زیادی نیاز دارد. حالات این رقص، بر جنبه‌‌های حماسی، رزمی و شمشیربازی شباهت دارد و رایج‌ترین نوع آن به شکل گروهی است که افراد با نظم خاصی همراه با ساز محلی که در آغاز آرام بوده و به مرور ریتم تند می‌گیرد، اجرا می‌کنند. اجراکنندگان، هر یک دو قطعه چوب کوتاه به دست گرفته و با هر ضرب ساز، دو قدم به جلو و یک قدم به عقب برمی‌دارند و چوب‌ها را به شکل ضربدری به هم می‌کوبند و سپس با جهشی سریع، چرخ کاملی می‌زنند. فرد مقابل نیز با تکرار این عمل، چوب را به شکل متقاطع به چوپ رقاص مقابل می‌کوبد و رقص به تدریج سرعت می‌گیرد. صدای سازهای محلی، صدای برخورد چوب‌ها و هیاهوی تماشاگران همراه با پوشش محلی سفید رنگ، هیجان و شوری وصف‌ناپذیر به این رقص زیبا می‌دهد.
فرهنگ بومی مشهد در چهارشنبه‌سوری
اهالی مشهد در دورهمی شب چهارشنبه‌سوری، چهار رنگ پلو (رشته پلو، عدس پلو، زرشک پلو و ماش پلو) درست می‌کنند و آجیل بی‌نمک و شیرینی می‌خورند. در این شب مردم با سوزندان هیزم‌ها و ریختن اسپند درون آتش، شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» را زمزمه می‌کنند. پس از آن نوبت مراسم کوزه شکستن است. مشهدی‌ها مقداری زغال، نمک و یک سکه را درون کوزه سفالی می‌ریزند و هر یک از اعضای خانواده یک بار کوزه را دور سر خود می‌چرخاند و نفر آخر آن را با گفتن جمله «دردِ و بَلایِ خَنَه رِه رِختُم به تویِ کوچه» از بالای پشت بام به کوچه می‌اندازد. در مراسم قاشق‌زنی، دختران و پسران جوان چادری روی سر خود می‌کشند و به در خانه همسایگان و دوستان خود می‌روند. صاحب‌خانه‌ها با شنیدن صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد، به در خانه می‌آیند و کاسه‌هایشان را از پول، آجیل و شیرینی پر می‌کنند. از رسوم دیگر این شب، فال‌گوش ایستادن است. مردم اعتقاد دارند که هرچه بشنوند، وقایع سال جدید و خوشی‌ها و ناراحتی‌ها را برایشان رقم می‌زند.
فرهنگ بومی مشهد در عید نوروز
در روزهای قبل از سال نو، مشهد با مردمی که در تکاپوی خرید عید و خانه‌تکانی هستند، حال و هوای پرشوری به خود می‌گیرد. در روز 29 اسفند که روز عَلَفه (عرفه) نام دارد، مردم به یاد همه درگذشتگان محله که از ابتدا تا انتهای سال به رحمت خدا رفته بودند، در مسجد محل جمع می‌شوند و هر کس با آوردن مقداری غذا، شیرینی و آجیل، به بازماندگان آن‌ها نوید سالی پرامید را می‌دهند. قبل از تحویل سال نو، مشهدی‌ها به زیارت حرم امام رضا می‌روند و در بارگاه آن حضرت برای داشتن سالی نیک دعا می‌کنند. در هفت‌سین مشهدی، یک ظرف عسل (نماد شیرین‌کامی و تندرستی) و یک عدد نان سنگک برای جلب نعمت و برکت گذاشته می‌شود. یکی از رسوم و فرهنگ بومی مشهد که شاید برای شما جالب باشد این است که چند لحظه قبل از تحویل سال، مقداری آب جوجه خروس یا شیر می‌خوردند. چون عقیده دارند آب جوجه خروس باعث لطافت پوست و نوشیدن شیر سبب سفید شدن پوستشان می‌شود. غذای شب عید مشهدی‌ها نیز کوکو سبزی و پلو است. بعد از تحویل سال مردم ابتدا به خانه اقوام خود که فردی را از دست داده، می‌روند و سپس همه در خانه بزرگ خانواده یا محله، برای تبریک سال نو دور هم جمع می‌شوند.
فرهنگ بومی مشهد در روز سیزده بدر
اغلب مردم مشهد در روز سیزده فروردین از خانه خارج می‌شوند و در پارک‌‌ها و دشت و چمن، همراه با خانواده و دوستان خود به گردش و شادی می‌پردازند. در این روز مشهدی‌ها با بازی‌هایی مانند الک‌دولک، کُشتی، آراآرا، سرنو قزل خانم، استاسه‌پایه، اوستای زنجیرباف، بجُل‌بازی، جوزبازی، شیطون‌برشته، کبدی کبد، عرقچین گردونک، لوچمبه، لیس‌پالیس و درنه‌بازی سرگرم می‌شوند. از رسوم جالب دیگر بستن تاب بلندی است که جوان‌ها با آن تاب می‌خوردند و یک نفر از پایین به تاب‌سوار می‌زد و از اون سوال می‌پرسد تا جواب سوالش را بدهد. در غروب سیزده بدر نیز با آش، کاهو سکنجبین و چغاله بادام از خود پذیرایی می‌کنند، سبزه‌ها را گره می‌زدند و پس از انداختن به آب به خانه‌هایشان بازمی‌گردند.
فرهنگ بومی مشهد در شب یلدا
شب یلدا یا شب چله در فرهنگ بومی مشهد پیشنیه دور و درازی دارد. و مردم با شرکت در شب‌نشینی در خانه بزرگ‌ترها، با خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند. مراسم شب چراغ که در گذشته رواج داشت به این صورت بود که هر میهمان برای رفتن به شب‌نشینی، چراغی را با خود می‌برد و به دلیل فراوانی چراغ‌ها از عبارت چهل چراغ یا شب چراغ استفاده شده است. اصطلاح شب چله نیز برگرفته از همین مراسم شب چراغ است. از دیگر آیین‌های شب یلدا در برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوب یا بیخ را در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف سفالی بزرگی به نام تغار می‌ریزند. جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار مایع را آن قدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید. پس از مخلوط کف آماده شده با شیره شکر، برای سرو با مغز گردو و پسته تزئین می‌شود. به علاوه رسم است که در این شب برای نوعروس، از طرف خانواده داماد تحفه‌ای برده می‌شود. هدایا و انواع میوه و تنقلات در ظرف بزرگ مسی گذاسته می‌شود. به این سینی مسی پر از تحفه «خوانچه» یا «خونچه» می‌گویند. نقالی‌خوانی و خواندن ترانه‌های بومی، با مضامین امید و عشق نیز از جمله آیین‌هایی است که در میان کردهای خراسان (کرمانج) مرسوم است.
غذاهای محلی مشهد
غذاهای مشهدی با مواد اولیه مرغوب و عطر و طعم خاطره‌انگیز هوش از سر هر مسافری می‌برد. در این بخش تعدادی از این غذاها همراه با توضیحی مختصر درباره آن‌ها آورده شده است.
شله مشهدی
این غذای معروف که به جزوی از فرهنگ بومی مشهد مبدل شده، یک وعده کامل و مقوی محسوب می‌شود و پر از حبوبات مختلف است. برای پخت شله زمان زیادی صرف می‌شود و اگر مقدار گوشت در آن زیاد باشد، طعم فوق‌العاده‌ای می‌گیرد.
چنگالی مشهد
نام اصلی این عصرانه لذیذ چنگ مالی است و چنگال اشاره مستقیم به چنگال‌های دست دارد. چنگالی با مواد ساده‌ای چون نان بیات و خرد شده، روغن، عسل یا شکر و شیره نبات تهیه می‌شود.
آش لخشک مشهدی
این آش که ماده اصلی آن عدس است، منبع غنی آهن به شمار می‌رود و می‌توانید با سیرداغ، پیازداغ و کشت نوش جان کنید.
دیگچه مشهدی
بر خلاف تصور عموم، دیگچه یک دسر یا شیرینی برنجی خوشمزه است است که در مراسم‌های خاص مانند ماه محرم و یا افطاری سرو می‌شود.
صنایع دستی مشهد
صنایع دستی زیبای مشهد چشم هر مسافر و گردشگری را به خود جلب می‌کند، لیستی از این هنرهای ظریف و منحصربه‌فرد در زیر آورده شده است.
- فرش و گلیم‌بافی
- نمد بافی
- ارغوان‌بافی
- فرت‌بافی
- چرم دست‌دوز
- زیورآلات عقیق و فیروزه
- تابلو نقره
- آینه‌کاری
- مهر و تسبیح
- سنگ‌تراشی
کلام آخر در قاموس مشهدی
در این مقاله از مجله گردشگری یول بیر سعی داشتیم با بررسی ابعاد مختلف فرهنگ بومی مشهد، جمعیت‌شناسی و آشنایی با زبان، اعتقادات و پوشش، سهمی در احیا و گسترش این رسوم ارزشمند داشته باشیم و بدانیم هر نقطه از این مرز و بوم با آداب و سنن زیبای خود و هنرهای منحصربه‌فرد در زمینه صنایع‌دستی و خوراک، نقش مهمی در شکل‌گیری و ارتقای تمدن غنی ایرانی دارد.
من سالهای سال مشهد زندگی کردم ولی فرهنگ بومی مشهد رو اینطوری جامع و کامل ندیده بودم. واقعا لذت بردم از این حجم فرهنگ قوی و بومی شهر مشهد. البته اینروزا بخاطر جو بد و مسموم یکم فرهنگ بومی به فراموشی سپرده شده.
با سلام. خیلی خوشحالیم که مقاله فرهنگ بومی مشهد براتون جالب و خوشایند بود. ممنون از نظر شما
چقدر عالی ! جامع ترین مقاله ای بود که در مورد فرهنگ بومی مشهد خوندم . بسیار مفید بود 👏🏻👏🏻
ممنون لطف دارید. خرسندیم که مقاله فرهنگ بومی مشهد باب میل شما بوده
قربون امام رضا برم که هروقت رفتیم خودش و اهل مشهدالرضاش به بهترین شکل ازمون پذیرایی کردن، من فرهنگ بومی مشهد رو از جمله بهترین فرهنگ‌های این مرز و بوم میدونم و تا حالا چندین بار تو مراسمای مختلفشون شرکت کردم. از شما هم تشکر میکنم که کلی مراسم و فرهنگ جدید از این شهر امام هشتم بهمون یاد دادید. ممنون یول بیر💚
یا امام رضا خودت مارو بطلب🕊
انشاالله که سریعا بطلبه شمارو. ممنون بابت نظر خوبتون برای مقاله فرهنگ بومی مشهد. نظرات شما باعث دلگرمی تیم تحریریه یول بیر هست.
واقعا یکی از قشنگی های ایران اینه که هر شهری فرهنگ مخصوص خودش رو داره
و چقدر عالی که مجله یول بیر به بهترین شکل ممکن مارو با فرهنگ بومی مشهد آشنا میکنه
بله به نکته بسیار ظریفی اشاره کردید. خوشحالیم مقاله فرهنگ بومی مشهد یول بیر برای شما مورد پسند بوده.
من چند سال پیش به مشهد سفر کرده بودم و یکی از بهترین خاطراتم رو از همین سفر دارم. مردم مشهد خیلی خونگرم و مهمان‌نوازن، من در مدت یک هفته‌ای که اونجا بودم واقعا لذت بردم از برخوردشون.
فرهنگ بومی مشهد هم جزو فرهنگ‌های غنی ایرانه و شاید به جرات بتونم بگم که یکی از غنی‌ترین فرهنگ‌های بومی رو دارن. با خوندن این مقاله تمام خاطرات خوش سفر برام تداعی شد 😊 مرسی از تیم یول بیر ،بایت این که باعث شدین خاطراتم رو مرور کنم.
ممنون از به اشتراک گذاشتن خاطره. فرهنگ بومی مشهد بسیار عالی و غنی هست. همونطور که فرمودید مردم مشهد خیلی خونگرم و مهمان‌نوازن.
من حدودا چهرسال پیش بود که به مشهد رفته بودم و می‌تونم بگم یکی از بهترین تجربه‌های سفرم بود. یکی از بهترین دوستانی که الان دارم رو تو همین سفر باهاش آشنا شدم و واقعا خیلی خوشحالم.
درسته که هر شهری فرهنگ بومی خاص و مختص خودش رو داره و هر فرهنگی قشنگه اما فرهنگ بومی مشهد خیلی غنی و جذابه و قطعا هر کی که حتی یکبار هم به شهر دوست داشتنی سفر کرده با نظر من موافقه:))
مرسی از یول بیر بابت این مقاله بسیار کاملتون 🙏
ممنون از به اشتراک گذاشتن خاطره سفر خوبتون به مشهد رو و دوستیتون پابرجا باشه همیشه. بله همونطور که اشاره کردید فرهنگ بومی مشهد خیلی عالی و غنی هست و باید بیشتر از اینها بهش اهمیت داد.
یول بیر عزیز خیلی مممنونم ازت که فرهنگ بومی شهر من رو اینقدر عالی توصیف کردی 😍😍
با خوندن مقالت کلی ذوق کردم، چقدر خوبه که مجله گردشگری شما اینقدر خوب و عالی فرهنگ بومی مشهد رو توصیف کرده 🙂
اعتقادات، سبک زندگی، مراسمات مختلف و آداب و رسوم مردم مشهد رو خیلی خوب به تصویر کشیدین، حتما تشریف بیارین مشهد تا بتونیم با مهمان نوازی از شما قدردانتون باشیم 🙏😍
ممنون خانم باقرزاده عزیز. باعث خوشحالی ما هست که از مقاله فرهنگ بومی مشهد خوشتون اومده و دلگرمی خاصی برای تیم تحریه ما محسوب میشه. ممنون از شما
قبل از تحویل سال نو، مشهدی‌ها به زیارت حرم امام رضا می‌روند و در بارگاه آن حضرت برای داشتن سالی نیک دعا می‌کنند.
خوش به سعادتشون🙂
امیدوارم قسمت همه‌ی کسانی که آرزوشو دارن بشه.
بله خوشا بسعادتشون. انشاالله قسمت شما هم بشه. ممنون بابت کامنت زیباتون برای مقاله فرهنگ بومی مشهد