مشهد مقصدی آشنا برای هر ایرانی است ولی متاسفانه بسیاری از مردم از کنار اماکن تاریخی و دیدنی آن به‌سادگی عبور می‌کنند. حمام شاه مشهد یکی از صدها آثار تاریخی ارزشمندی است که در شهر مشهد وجود دارد. امروزه با گسترش امکانات، هر خانه‌ای مجهز به حمام است و هر فردی می‌تواند به‌راحتی در هر ساعت از شبانه‌روز به‌راحتی حمام آب گرم داشته باشد ولی مسلما زیبایی و گیرایی حمام‌های قدیمی چیز دیگری خواهد بود.
امروزه در برخی از نقاط کشور حمام‌های تاریخی و قدیمی به چشم می‌خورند که برای بازدید عموم و آشنایی با سبک زندگی گذشته بسیار جالب خواهند بود و احساس بهتری را به بازدیدکنندگان خواهند بخشید. حمام مهدی قلی بیک مشهد، نمونه فاخری از این بناها است. در این مقاله از یول بیر همراه ما باشید تا با تاریخ و گذشته حمام شاه مشهد بیشتر آشنا شویم.
معرفی حمام شاه مشهد
مشهد درگذشته دارای حمام‌های بسیاری بود، زیرا به جز شهروندان، مسافران و زائران هم بعد از یک سفر طولانی نیازمند استحمام بودند به همین علت، ازدیاد حمامها در اطراف حرم قابل‌توجیه است ولی متاسفانه بیشتر این حمامها در اثر بی‌توجهی و تخریب‌های بسیار در 50 سال گذشته از بین رفته‌اند و تنها یک حمام تاریخی بسیار زیبا با نام حمام شاه مشهد باقی ماند و امروزه از جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود.
این حمام یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ساخته شده در ایران به شمار می‌رود و علاقه‌مندان با بازدید از این بنا، با ساختار بسیار زیبایی از حمام‌های آن دوران آشنا خواهند شد چرا که علاوه بر بخش‌های مختلف حمام، نقاشی‌های جذابی در دیوارهای آن مشاهده می‌شود که هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد. همچنین در این مکان غرفه‌های متعددی تعبیه شده است و در آن وسایل قدیمی را به نمایش گذاشته‌اند که برای بازدیدکنندگان بسیار جالب و دیدنی خواهد بود مخصوصا برای کودکان و نوجوانان و حتی جوانان امروزی که می‌توانند با آداب و رفتار و زندگی افراد گذشته آشنا شوند.
تاریخچه حمام شاه
حمام شاه مشهد قدمتی ۴۰۰ ساله دارد و به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی که یکی از بزرگان دوران شاه‌عباس صفوی محسوب می‌شد، ساخته شد به همین علت به حمام مهدی قلی خان نیز معروف است. ایشان از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات بود و به‌عنوان میرآخور شاه‌عباس اول صفوی فعالیت میکرد.
مهدی قلی بیک این حمام را وقف حرم امام رضا (ع) کرد و یک قنات در کنار حمام شاه مشهد، برای تامین آب آن نیز احداث شد با این شرط که مازاد آب را به مسجد گوهرشاد بسپارند و آنچه از مسجد اضافه ماند را صرف امور خیریه کنند و در نهایت اضافات آن را نیز در زمین‌های زراعی خارج از شهر به کار ببرند.
به علت هم‌جواری این بنا با مسجد شاه و حرم مطهر رضوی به حمام شاه شهرت یافت ولی بعد از انقلاب حمام رضوی نام گرفت. حمام شاه مشهد، در تاریخ 1356 در فهرست بناهای تاریخی کشور قرار گرفت ولی تا سه دهه قبل فعالیت می‌نمود و پس از گسترش لوله‌کشی شهری، این حمام بلااستفاده ماند و مورد بی‌توجهی قرار گرفت که در نهایت در سال 1378 سازمان میراث‌فرهنگی با مشارکت آستان قدس رضوی و شهرداری، مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت پس از بازسازی به موزه مردم‌شناسی مشهد تغییر کاربری داد که در سال 1385 هم زمان با ولادت امام رضا (ع)، افتتاح شد.
معماری حمام شاه مشهد
این حمام تاریخی، حدود 2000 مترمربع وسعت دارد و سازه اصلی بنا از جنس آجر است ولی در ساخت آن مصالح دیگری چون آهک، کاشی، فلز، شیشه و ساروج مشاهده می‌شود.
حمام شاه مشهد یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران به شمار می‌آید و معماری بسیار زیبایی از حمام‌های قدیمی را به نمایش می‌گذارد. زیباترین و بزرگ‌ترین قسمت حمام، بینه با هشت ستون حمام محسوب می‌شود و به شکل ماهرانه‌ای با نقاشی‌های قدیمی و جذاب که هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند، مزین گشته است.
هنگام ورود به داخل حمام، دالان کوچکی به چشم می‌خورد که در سمت راست این دالان محلی برای تهیه بلیت مشاهده می‌شود. در انتهای این دالان پله‌هایی وجود دارد که شما را به هشتی کوچکی هدایت می‌کند و روی دیوار این هشتی اطلاعات کلی حمام نگاشته شده است. در این قسمت ویترین شیشه‌ای توجه شما را برای مشاهده لوازم قدیمی حمام از قبیل لیف و صابون، جلب می‌کند و سمت راست این هشتی به سمت سربینه راه دارد که در آن هشت ستون سنگی به چشم می‌خورد.
برای روشنایی حمام، از نورگیرهایی با نام گلجام استفاده شده است که گیرایی و جذابیت فضای حمام شاه مشهد را دوچندان می‌کند و باعث می‌شود حمام در طول روز از نور کافی برخوردار باشد؛ البته امروزه این حمام به سیستم برق‌کشی مجهز شده و روشنایی طبیعی آن مثل سابق به چشم نمی‌آید.
قسمت‌های مختلف حمام شاه
حمام شاه مشهد از بخش‌های مختلفی ساخته شده است که هرکدام در قدیم کاربرد خاصی داشتند؛ علاوه بر بخش‌های طبیعی حمام، قسمت‌هایی جهت موزه مردم‌شناسی هم به این حمام اضافه شده است که به معرفی وسیله‌هایی که در حمام‌های قدیمی کاربرد داشتند می‌پردازند.
سربینه یا رختکن حمام شاه مشهد
سربینه یا رختکن بزرگ‌ترین بخش حمام شناخته می‌شود و هشت ستون دارد که سقف گنبدی حمام را نگه می‌دارد. این سقف از داخل 28 لایه ساروچ‌بری و گچ‌کاری تشکیل می‌شود که 13 لایه از آن دارای نقاشی‌ها و تزئینات خیره‌کننده‌ای است. قدیمی‌ترین لایه به دوران صفویه و جدیدترین آن به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد. این قسمت از حمام شاه مشهد چهار صفه یا غرفه دارد که سه صفه برای استفاده عموم مردم و یک صفه در ضلع شمالی حمام به‌عنوان شاه‌نشین که بزرگ‌تر و نور گیرتر دیده می‌شود، برای بزرگان و اشراف‌زادگان تدارک‌دیده‌شده است.
هشتی یا میاندار حمام شام مشهد
بعد از رختکن وارد فضای هشتی یا میاندار خواهید شد که رابط بین گرم‌خانه و سربینه است. حوض کوچکی پر از آب سرد در وسط هشتی قرار دارد که اشخاص مجبور بودند برای واردشدن به رختکن پاهای خود را درون این حوض بشویند؛ این عمل باعث پایین آمدن حرارت بدن می‌شد و از سرماخوردگی بعد استحمام جلوگیری میکرد.
گرم‌خانه و نظافت خانه حمام شاه مشهد
محل اصلی شست‌وشو و استحمام حمام شاه مشهد، گرم‌خانه بود که پلان مربعی شکل دارد و سقف گنبدی آن بر روی چهار ستون واقع شده است کف حمام با سنگ‌هایی ساخته شد که آب به درون آن‌های نفوذ نمی‌کند و این امر سبب می‌شد از انتقال عفونت جلوگیری شود. سه غرفه موجود در این بخش، برای نشستن استفاده می‌شد و یک بخش خلوتگاه برای استفاده افرادی با بیماری مسری، ساخته شده بود. در بخش شمالی حمام مهدی قلی بیک، نضافتخانهای وجود داشت که مردم در این محل موهای زاید خود را از بین می‌بردند.
خزینه حمام شاه مشهد
خزینه در غرب گرم‌خانه و کمی بالاتر از آن واقع شده است؛ مردم در پایان شست‌وشو وارد خزینه می‌شدند و با آب گرم بدن خود را آب می‌کشیدند. تامین آب این بخش از حمام شاه مشهد، ابتدا بر عهده قنات و بعدها از آب چاه بود. این آب از طریق یک سیستم لوله کشی قدیمی، در حمام جریان داشت که ابتدا آب، از چاه سربینه به‌سوی خزینه می‌رفت و در آن جا گل‌ولای آن در حوضچه تصفیه آب سرد ته‌نشین می‌شد. با واردشدن آب تمیز به خزینه، در دیگ‌های مسی گرم شده و در انتها به بخش‌های مختلف حمام هدایت می‌گشت.
گلخن یا آتش‌خانه حمام شاه مشهد
در پشت خزینه حمام شاه مشهد، فضایی به اسم تون یا آتش‌خانه وجود داشت که محل تامین گرمای حمام به شمار می‌آمد و این گرما از سوزاندن هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و دیگر مواد قابل اشتعال استفاده می‌شد و شخصی که مسئول این بخش بود تون تاب می‌نامیدند.
دود حاصل از سوختن این مواد از طریق انشعابات مارپیچی به نام گربه به بیرون رانده می‌شد و هم‌زمان باعث تامین گرمای کف و دیوارهای حمام می‌گشت و به‌نوعی سیستم گرمایش از کف به‌حساب می‌آمد که در معماری خانه‌های امروزی نیز استفاده می‌شود. همچنین از خاکستر باقی‌مانده در کانال تون، به‌عنوان مواد شوینده و یا در ساخت ملات ساروچ بهره می‌بردند.
چاله حوض حمام مهدی قلی بیک
این بخش از حمام شاه مشهد در عین سادگی، اوج اصالت و شکوه معماری ایرانی – اسلامی را به رخ می‌کشد. چاله حوض همان استخر امروزی است که بعد از یک حمام جانانه، افراد در اینجا به آب‌تنی می‌پرداختند. چاله حوض این حمام در مقایسه با حمام‌های دیگر دوران صفوی بسیار بزرگ است و در ساخت طول، عرض، عمق، ارتفاع، ستون‌ها و گلجام این بخش دقت بسیاری به کار گرفته شده است.
آدرس و نقشه حمام شاه مشهد
حمام شاه مشهد به دستور مهدی قلی بیک، در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) ساخته شد تا زائران قبل از تشرف به حرم بتوانند نظافت کنند. بدین ترتیب دسترسی به این حمام و بازدید از آن به‌آسانی میسر است؛ بنابراین اگر قصد سفر به مشهد دارید می‌توانید بعد از زیارت، سری به این اثر تاریخی ارزشمند بزنید و از آن لذت برید.
آدرس حمام شاه مشهد: مشهد، خیابان اندرزگو، اندرزگو 13، انتهای بازار فرش‌فروش‌ها (نمایش حمام شاه مشهد بر روی نقشه)
ساعات بازدید حمام شاه مشهد
حمام شاه مشهد در تمامی روزهای هفته فعالیت داشته و بازدید از این مجموعه از ساعت هشت صبح تا 12 ظهر امکان‌پذیر است و در روزهای پنجشنبه، فعالیت موزه در ساعت 11:30 پایان می‌پذیرد.
هزینه بازدید موزه مردم‌شناسی مشهد
برای بازدید از موزه مردم‌شناسی مشهد، بایستی بلیت تهیه کنید هزینه‌ی بلیط بازدید از حمام شاه مشهد در حدود 2 هزار تومان است که در مقابل زیبایی حمام و آشنایی با تاریخی که در پس این زیبایی وجود دارد، بسیارناچیز خواهد بود.
عکس‌های حمام شاه مشهد
حال با ما همراه باشید تا شاهد چند عکس زیبا از این جاذبه دیدنی باشیم.
جاهای دیدنی اطراف حمام شاه مشهد
برخلاف تصور عموم، مشهد فقط یک مکان زیارتی نیست و اماکن جذاب تفریحی و دیدنی فراوانی دارد؛ مخصوصا این اماکن در نزدیکی حرم مطهر امام رضا بیشتر به چشم می‌خورند. برای آشنایی بیشتر با جاهای دیدنی شهر مشهد می‌توانید به دسته‌بندی شهر مشهد یول بیر مراجعه کنید اما پیش‌تر قصد داریم شما را با جاهای دیدین اطراف حمام شاه مشهد اشنا کنیم.
مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی
ارادت و عشق به اهل‌بیت باعث شده است عاشقان امام رضا، هدایای ارزشمند و نفیسی را به ایشان بدهند. این هدایا همراه با اشیا و آثار قدیمی حرم که سال‌ها در خزانه حرم نگهداری می‌شدند که در نهایت ساختمانی سه طبقه در شرق مسجد گوهرشاد و در کنار مقبره شیخ بهایی به‌منظور حفظ این آثار و به نمایش گذاشتن آن‌ها احداث شد و مجموعه موزه های آستان قدس رضوی را تشکیل دادند. از حمام شاه مشهد تا این موزه تنها 9 دقیقه پیاده‌روی لازم است.
آدرس موزه آستان قدس رضوی: مشهد، حرم مطهر امام رضا، صحن کوثر (نمایش موزه آستان قدس رضوی بر روی نقشه)
بازار رضا؛ از جاذبه‌های نزدیک به حمام شاه مشهد
از حمام شاه مشهد تا بازار رضا تنها 10 دقیقه مسیر پیاده دارید. این بازار از نزدیک‌ترین مراکز خرید به حرم مطهر امام رضاست و اغلب مقصد اول گردشگران برای خرید سوغاتی و یادگاری است. کمتر کسی وجود دارد به مشهد رفته باشد ولی از این بازار خرید نکرده باشد و یا از کنار مغازه‌های پرزرق‌وبرق آن عبور نکند. این بازار در دوران پهلوی به دستور محمدرضا شاه ساخته شد و به‌سرعت مورد استقبال عموم قرار گرفت.
آدرس بازار رضا: مشهد، ضلع شرقی خیابان امام رضا (مشاهده بازار رضا بر روی نقشه)
خانه تاریخی توکلی؛ از خانه‌های تاریخی شهر مشهد
خانه توکلی که به آن خانه کشمشیان یا خانه اجنه نیز می‌گویند، با معماری ۱۸۰ساله خود در قلب شهر امروزی مشهد، هویت و فرهنگ دوران قاجار را به تصویر می‌کشد. این خانه با حیاطی زیبا و کاشی‌کاری‌های بی‌نظیرش بسیار دلرباست و بازدید از آن هر انسان هنر دوستی را به وجد می‌آورد و به تحسین وادار می‌کند. برای رفتن از حمام شاه مشهد به خانه توکلی فقط به 13 دقیقه پیاده‌روی نیاز دارید. اگر علاقه دارید تا بیشتر درباره این بنای تاریخی اطلاعات کسب کنید می‌توانید به مقاله خانه توکلی مشهد مراجعه کنید.
آدرس خانه توکلی: مشهد، خیابان نواب صفوی (نمایش خانه توکلی مشهد بر روی نقشه)
همراهی هنر و آگاهی در حمام شاه مشهد
در این مقاله از مجله گردشگری یول بیر به بررسی و معرفی حمام شاه مشهد پرداخته شد. این حمام از بزرگ‌ترین و زیباترین حمام‌هایی است که از عصر صفوی تا به امروز پابرجاست و تا 50 سال گذشته مورداستفاده عموم قرار می‌گرفت. در این حمام نکات بسیار ریز و کاربردی برای سلامتی و آسایش عموم استفاده شده است که ارزش آن را دوچندان می‌کند. امروزه این حمام به‌عنوان موزه مردم‌شناسی مشهد شناخته می‌شود. در نهایت منتظر شنیدن نظرات و خاطرات دلپذیر شما در رابطه با این بنای تاریخی هستیم.
